Yurt dışında yaşayan Azerbaycanlı akademisyen:
"Polonyalı bilim adamlarına göre Müslüman Doğu'da kadın mücadelesinin öncüleri Azerbaycanlı aydınlardı"

Yurt dışında yaşayan aydınlarımız ve bilim adamlarımız çeşitli alanlarda başarılı araştırmalara imza atıyorlar. Ancak uluslararası alanda ilk kez Azerbaycan kadını üzerine bir çalışma yapılıyor. Yurtdaşımız doğu bilimci, filolog ve çevirmen Melaike Hüseyin'in İngilizce olarak hazırladığı "Azerbaycan Gazeteciliği Işığında Kadınların Sosyal Statüsü" (1875-1920) başlıklı doktora tezi, Varşova Üniversitesi Tarih Bölümü komisyonunun oybirliğiyle kabul edilmiş ve Polonyalı bilim adamları tarafından takdirle karşılanmıştır.

- Azerbaycanlı kadınlara dair araştırmalara odaklanma kararını nasıl aldınız? Dönem olarak da manidar bir tarih evresi seçmişsiniz.

- Bu karar benim için zor olmadı. Hayatımda ilk kez, Azerbaycan Türkçesi kaynaklarını istediğim gibi okuyup araştırabilme imkanı son derece anlamlıydı. Yine de, tarih alanında yurtdışında kaynak bulmanın ne kadar zor olduğunu da biliyordum. İşte bu yüzden bu plan, bir yandan gerçek dışı görünse de, bir yandan da çok cazipti.
Konunun Azerbaycan kadınlarıyla ilgili kısmı, farklı toplumlarda kadının statüsüne olan ilgimle bağlantılı. Yüksek lisans tezimi "Avrupalı ​​Oryantalist Ressamların Çalışmalarında Türk Kadını İmgesi" konusu üzerine yazdım.
Sevgili annem bana Azerbaycan'da sosyalist devrim öncesi dönemi, o devirde yayımlanan "Işık" gazetesini ve bu gazete aracılığıyla kadınlarımızın rolünü anlattığında, gazetecilik ve kadınlarımız konusunda araştırma yapmam gerektiğine karar vermiştim.

- Yurt dışında yaşayan bir Azerbaycanlı olarak  araştırma yapmak zor olmadı mı ? Konu üzerinde ne zamandan beri çalışıyordunuz?

- Başlangıçta araştırmalar zorlukla ilerledi. Kaynak toplamaya 2015 yılında başlamıştım. Öyle dönemler oldu ki, bir kaç sayfalık arşiv belgesini 3-4 ayda ancak elde edebildim, yani istediğim kaynaklara ulaşmak için aylarca beklediğim zamanlar oldu. Konu ile ilgili olarak 3 defa Azerbaycan'a seyahat ettim. 2015, 2017 ve 2018 yıllarında Ahundov Kütüphanesi, Azerbaycan Ulusal Tarih Müzesi, Bakü Devlet Üniversitesi ve Sivil Toplum Kuruluşlarında görüşmelerim oldu. Kütüphanede bibliyografya dizini okumanın yanı sıra Naile Valihanli, Novella Caferova, Latifa Aliyeva ve Irada Gasımova gibi tanınmış kadın akademisyenlerle tanışma hayalimi gerçekleştirdim.

Yine bu süreçte mucizevi olarak nitelendirdiğim gelişmeler de oldu. Mesela, saygıdeğer Eldar İsmayılov kitaplarını Rusya'dan İtalya'ya gönderdi, Naile Velihanlı ilk görüşmede bana Ferhad Cabbarov'un konu ile ilgili kitabını hediye etti, Ekrem Bağırov Hanifa Malikova'nın konu ile ilgili el yazması eserinin resimlerini gönderdi, Esad Aslanoğlu "Işık" gazetesinden şiirleri gönderdi, Ferhad Cabbarov Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in hayır işlerine ait arşiv materyallerini benimle paylaştı. Ramiz Abutalibov ve Hasan Hasanov bana kitaplarını gönderdiler ve benimle tarih ve genel olarak bilimsel araştırma konularında sohbet ettiler. Rahmetli babam, aylarca Ahundov kütüphanesine gidip kaynak toplar, fotokopilerini çeker bana gönderirdi. Aynı şekilde gazeteci Sevil Hilalgizi Ünal da arşiv materyallerinin toplanması konusunda bana destek oldu.
Bu çalışmada bana yardımcı olan herkese içten teşekkürlerimi sunuyorum. Merhum Ramiz Bey Abutalıbov'u ve sevgili babam Nadir Yadulla oğlu Hüseynov'u derin minnet hissi ile anıyorum.

- Peki konu uluslararası bilim camiasında nasıl karşılandı?

- Bilimsel çalışma 445 sayfa ve 4 bölümden oluşmaktadır.
Tez, tarafsız görüşüm ve disiplinlerarası (antropoloji, siyaset bilimi, sosyoloji, kültüroloji ve psikoloji) özelliği  vurgulanmakla, 50 sayfalık  değerlendirme yapan 4 akademisyen ve 12 kişilik komisyon heyeti tarafından oy birliği ile kabul edildi.

Bağımsız uzman profesörlerin görüşlerinden bazı örnekleri burada sunmak yerinde olacaktır:

Varşova Üniversitesi Profesörü, Dr. hab. Jerzy Grzybowski:
“Melaike Hüseyin Hanım’ın ortaya koyduğu bulgular, tarihi olayların değerlendirilmesi ötesindedir. Yazar, tarih gelişmelerini kültürel ve toplumsal değişimleri de dikkate alarak çok yönlü bir biçimde değerlendirmiştir. Bilimsel çalışma; argümanların açıklığı, tutarlılığı ve engin komünikasyon özelliği ile seçilmektedir. İngilizce yazılmış metnin dili oldukça okunaklı ve akıcıdır; bu da yazarın bilimsel makale yazma tekniklerine hakim olma konusundaki becerisini açıkça kanıtlıyor".

Varşova Devlet Ekonomi Üniversitesi Profesörü Dr. hab. Joanna Modrzejewska-Lesniewska:
"Azerbaycan'a dair uluslararası alanda yapılmış akademik çalışmaların azlığı göz önüne alındığında, tez bize takdire şayan 25 sayfalık bir bibliyografya sunmaktadır. Bu bağlamda tez, bugüne kadar bilinenin aksine, Azerbaycan'daki kadın mücadelesi ve faaliyetlerini o dönemin diğer ileri, gelişmiş toplumlarından aslında farklı olmadığını kanıtlıyor."

Krakow Jagiellon Üniversitesi Profesörü 
Dr. hab. Piotr Nykiel:
"Bu tez, İslam dünyasında kadın mücadelesinin öncülerinin Osmanlı elit temsilcilerinden ziyade, Azerbaycan aydınları olduğunu kanıtlıyor. Bu sebepten ötürü, fiilen tarihsel önderliği 20. yüzyılın ilk on yılından 19. yüzyılın üçüncü çeyreğine kaydırmamız gerekir"

Piotrków Trybunalski Akademisi Tarih Enstitüsü Profesörü Dr. hab. Pawel Olszewski: “İki yüzyıl önce Azerbaycan'da kadınların faaliyetleriyle toplumsal ve siyasal hayatta oynadıkları önemli rol örnek bir vaka olarak değerlendirilmelidir. Bu sebeple tezin İngilizce, Lehçe ve Azerbaycan Türkçesi ile kitap olarak yayınlanmasını tavsiye ederim."

- Polonyalı bilim insanları tarafından bilimsel araştırmalarınızın takdirle karşılandığı yapılan değerlendirmelerden açıkça anlaşılıyor. Teşekkür ederiz.

Peki, bilim alanında sonraki hedefleriniz nelerdir?

- Yurt dışında olanaklarım kısıtlı olmasına rağmen, memleketimin mirasını ve tarihini araştırmayı tereddütsüz sürdüreceğim.

Genel olarak, tezim, yaygın inancın aksine, Azerbaycan gazeteciliğinin Rus İmparatorluğu'ndaki önderliğini de kanıtlıyor. Bu coğrafyada gazeteciliğin babası olarak anılan İsmail Gaspıralı'nın, gazetecilik faaliyetine başladığı sırada Kırım'da yayınlamak istediği gazete için Azerbaycan'da bağımsız basının kurucusu Hasan Melikov Zerdabi'den hayır duası istediği, Hacı Zeynal Abidin Tağıyev'in ise İsmail Gaspıralı'ya yeni gazete faaliyetleri için defalarca önemli miktarda para bağışı yaptığı, sunduğum arşiv kaynakları ışığında ispatlanmıştır.