Petrol fiyatlarının küresel ekonomi üzerindeki etkisi tartışılmaz bir gerçek. Bir varil petrolün fiyatı, yalnızca ham madde olarak değil, aynı zamanda ondan türetilen ürünlerin fiyatlandırılmasında da belirleyicidir. Brent petrol, uluslararası piyasada en çok referans alınan türdür. Ancak bir varil Brent petrolden motorin, benzin ve gaz gibi ürünler elde edilmesi süreci ve bu ürünlerin Türkiye'deki fiyatlandırması, yüksek vergilerin etkisiyle oldukça farklı bir noktaya evrilmektedir.
Bir Varil Petrolün Yolculuğu
Bir varil petrol, 159 litre ham petrol anlamına gelir. Ancak ham petrol tek başına kullanılamaz; rafinerilerde işlenerek çeşitli ürünlere dönüştürülür. Ortalama bir varil Brent petrolden şu oranlarda ürün elde edilir:
Benzin: Yaklaşık %43 (68 litre)
Dizel/Motorin: Yaklaşık %27 (43 litre)
Havacılık Yakıtı (Jet A-1): Yaklaşık %9 (14 litre)
LPG (Sıvılaştırılmış Petrol Gazı): Yaklaşık %4 (6 litre)
Diğer Ürünler: (Nafta, asfalt, kimyasal hammaddeler): Kalan %17
Bu oranlar, ham petrolün türüne ve rafinerinin kapasitesine göre değişiklik gösterebilir.
Ham Petrolden Litre Fiyatına: Hesaplama
Bir varil Brent petrol fiyatını 80 dolar olarak ele alalım. Güncel dolar/TL kuru ise 34,5 TL olsun.
1. Ham Petrolün Tutarı:
80 dolar × 34,5 TL = 2.760 TL.
2. Ürünlerin Maliyet Oranı:
Rafineri işlemleri sırasında ham petrolün %90'ından yakıt ürünleri elde edildiği varsayımıyla, bir litre yakıtın ham petrol maliyeti:
2.760 TL ÷ 143 litre (benzin + dizel + jet yakıtı) ≈ 19,3 TL/litre.
3. Rafineri İşlem Maliyeti:
Rafinerilerde işleme ve dağıtım maliyetleri litre başına yaklaşık 3 TL ekler. Bu durumda ürünün maliyeti:
19,3 TL + 3 TL = 22,3 TL/litre.
4. Vergi ve Türkiye Fiyatlandırması:
Türkiye’de akaryakıt ürünleri, yüksek ÖTV (Özel Tüketim Vergisi) ve KDV ile fiyatlandırılır. Örneğin:
ÖTV: Yaklaşık 7,5 TL/litre (ürüne göre değişir).
KDV (%20): Ham petrol maliyeti ve ÖTV üzerinden hesaplanır.
Vergi sonrası nihai litre fiyatı:
22,3 TL + 7,5 TL ÖTV = 29,8 TL
KDV (%20): 29,8 TL × 0,2 = 5,96 TL
Toplam: 29,8 TL + 5,96 TL ≈ 35,76 TL/litre
Ancak pompa fiyatı 48,5 TL olduğuna göre, aradaki fark 48,5 TL - 35,76 TL = 12,74 TL olarak hesaplanabilir. Bu farkın, büyük ölçüde ek vergiler, dağıtım payları ve hükümetin bütçe ihtiyaçlarından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.
Vergilerin Rolü ve Ekonomik Sonuçlar
Türkiye’de akaryakıt fiyatlarının yaklaşık %60'ı vergi yükünden oluşmaktadır. Bu vergiler, hükümet için önemli bir gelir kaynağıdır ve genellikle bütçe açığını kapatmak için kullanılır. Ancak tüketiciler üzerindeki etkisi ağırdır.
Küresel petrol fiyatlarının düşmesi durumunda Türkiye’deki fiyatların aynı hızla düşmemesinin temel nedeni de budur. Ham petrol fiyatı düşük olsa dahi, rafineri maliyetleri ve vergi oranları nihai fiyatı ciddi şekilde artırmaktadır.
Bu tablo, Türkiye’deki akaryakıt fiyatlarının neden diğer ülkelerle kıyaslandığında daha yüksek olduğunu açıklamaktadır. Vergiler, enerji bağımlılığını azaltmak için etkili bir araç olabilir; ancak sürdürülebilir enerji politikaları ve alternatif enerji yatırımları olmadan, bu mali yük, ekonomik dengeler üzerinde olumsuz etkiler yaratmaya devam edecektir.
Sonuç olarak, petrol fiyatlarının küresel bir dengeye sahip olmasına rağmen, Türkiye’deki fiyatlandırmada vergilerin etkisi bir kez daha gözler önüne serilmektedir. Bu durum, hem tüketicilerin refahını hem de ekonomik istikrarı doğrudan etkileyen bir gerçekliktir.