“Türkiye'nin güneydoğusundaki tozlu bir tepenin üzerinde, yerin ve zamanın bin yıllık altında gömülü olan Göbekli Tepe - insanlık tarihini tam tepesinde çevirmiş bir sitedir. Mısır'da piramitler yükselmeden ya da Stonehenge İngiltere'nin ovalarında ortaya çıkmadan çok önce, Göbekli Tepe'nin eski inşaatçıları çoktan anıtsal taş sütunlar oymuş ve çok önemli bir yer oluşturmuşlardı. Bu siteyi daha da şaşırtıcı yapan yaşı: 11.000 yıllık Göbekli Tepe, tarımın icadından ve yerleşik toplumların yükselmesinden öncedir.
1990'larda keşfedilen Göbekli Tepe, arkeologları ve tarihçileri şaşırttı. Avlanmanın ve toplamanın normal olduğu bir zamanda yaşayan bir grup erken insan nasıl bu kadar büyük ve sofistike bir şey yarattılar? Site, bazıları 20 tona kadar olan dairesel kaplamalar halinde dizilmiş büyük taş sütunlardan oluşuyor. Her bir sütun, o dönemin insanları için mümkün olduğunu düşünülenin çok ötesinde bir sanat eseri ile taştan sıçrayan hayvanların -tilki, yılanlar, yaban domuzları ve kuşların- karmaşık bir şekilde oyulmuş.
Oymalar sadece dekoratif değil; sır olarak kalan derin bir sembolizm taşıyor. Göbekli Tepe ne için kullanıldı? Tapınak mıydı, kutsal bir buluşma yeri miydi yoksa tören alanı mıydı? Kimse kesin olarak bilmiyor. Açık olan şey, buranın inşa eden insanlar için çok önemli bir yer olduğu. Sitenin boyutu ve kapsamı, muhtemelen farklı gruplardan çok sayıda insanı, erken insan toplumunu anlayışımıza meydan okuyacak şekilde bir araya getirdiğini gösteriyor.
Daha da şaşırtıcı olan, Göbekli Tepe'nin henüz çiftçiliğe sahip olmayan bir toplum tarafından inşa edilmiş görünmesi. Geleneksel olarak, tarihçiler karmaşık toplumların tarımın gelişinden sonra, insanların bir yere yerleşip ilk köy ve kasabaları oluşturmaya başladıklarında geliştiğine inanırlar. Ama Göbekli Tepe bu fikri kafasında döndürüyor. İnsanların önce dini ya da törensel nedenlerle bir araya gelmiş olabileceğini ve ancak daha sonra bu toplantıları desteklemek için çiftçilik geliştirdiğini öne sürüyor.
Arkeologlar Göbekli Tepe'nin sırlarını ortaya çıkarmaya devam ederken kesin olan bir şey var: Geçmişe dair anlayışımızı sonsuza kadar değiştirdi. Site, atalarımızın mühendislik, yaratıcılık ve işbirliği becerilerini hayal ettiğimizden çok daha önce yapabildiklerini ortaya koyuyor. Göbekli Tepe'nin yüksek sütunları arasında duran, tarihin ve gizemin ağırlığını havada hissedebiliyor insan. Efsane ile gerçeklik arasındaki çizgilerin bulanık olduğu, medeniyet hikayesinin hala yeniden yazıldığı bir yerdir.
Göbekli Tepe sadece bir arkeolojik mucize değil - unutulmuş bir çağa açılan bir geçit, insanların dünyalarını bugün bizi şaşırtmaya devam eden şekillendirmeye başladığı bir dönem. Her yeni keşifle, bu gizemli siteyi inşa eden insanların zihinlerini anlamaya daha da yaklaşıyoruz. Ancak şimdilik Göbekli Tepe, tarihin en büyük çözülmemiş bulmacalarından biri olarak kalıyor, insanlık medeniyetinin hikayesinde unutulmuş bir bölümün sessiz bir vasiyeti.”
Ayhan Buz