AB, Semerkant'ta Orta Asya ile bir zirve düzenledi. Son yıllarda Avrupa giderek daha fazla dikkatini Orta Asya'ya yöneltiyor. Bölgeyle ilişkisi, daha pragmatik ve tutarlı bir yaklaşım benimseyen AB-Orta Asya Stratejisi üzerine kuruludur. Bu strateji, yalnızca enerji çeşitlendirmesi ve bölgesel güvenlik gibi gerçekçi politik hedeflere ulaşmayı değil, aynı zamanda ulaşım ve dayanıklılık gibi diğer alanlardaki katılımı güçlendirmeyi de amaçlamaktadır. Üç yıl önce, Avrupa Konseyi 2022'de Özbekistan ve Kazakistan'a resmi ziyaretlerde bulundu ve temsilcileri Astana'daki ilk üst düzey Orta Asya Liderler Toplantısı'na katılarak AB'nin bu ülkelerle bağları derinleştirme konusundaki kararlılığını gösterdi.

Kazak Cumhurbaşkanlığı Basın Servisi'ne göre, dört gün önce, 3 Nisan'da, Kazak Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, AB-Orta Asya Zirvesi'nin aralarında Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen ile görüştü. Kazakistan, Rusya'dan sonra Sovyet sonrası devletler arasında ikinci büyük ekonomidir. 2023'te kişi başına düşen GSYİH 13.232,8 ABD dolarına ulaşmıştır.

Görüşmelerde Kazakistan ile AB arasında ekonomi, dijitalleşme ve inovasyon gibi alanlarda iş birliği olasılıkları ele alındı. Her iki taraf da vize kolaylaştırma anlaşmalarının başlatılmasını memnuniyetle karşıladı. Cumhurbaşkanı Tokayev, AB ile Kazakistan arasındaki Gelişmiş Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması'nın (EPCA) çok yönlü iş birliklerinin temeli olmaya devam ettiğini vurguladı. Avrupa ile iş birliğini derinleştirmek için dört öncelikli alan belirledi: enerji; büyük altyapı ve endüstriyel projeler; ulaşım ve lojistik ağlarının genişletilmesi; dijital inovasyon, ileri teknolojiler ve yapay zeka. Cumhurbaşkanı von der Leyen ise Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Rotası (TITR) dahil olmak üzere ulaşım ve lojistik projelerinin önemini vurguladı ve ayrıca Kazakistan'da yakın zamanda keşfedilen önemli bir nadir metal yatağını memnuniyetle karşıladı.

Aslında Kazakistan, özellikle Rusya-Ukrayna savaşının patlak vermesinden bu yana son yıllarda AB'nin kilit stratejik ortaklarından biri haline geldi. Bu savaş, bölgenin ve dünyanın jeopolitik manzarasını önemli ölçüde değiştirdi. Avrupa, daha önce Rusya tarafından tedarik edilen doğal gaz gibi büyük enerji kaynaklarından kopuk halde buldu kendini. AB'nin uzun süredir devam eden karbon nötrlüğü hedefi, onu alternatif enerji kaynakları aramaya yöneltti; nadir toprak elementleri ve uranyum için Kazakistan'a yöneldi.

2025'te Kazakistan ve Avrupa Birliği, ülkenin 1991'deki bağımsızlığından bu yana kurulan ortaklığın 34. yılını kutlayacak. AB, Kazakistan'ın dış ticaretinin %40'ını oluşturan başlıca ticaret ortağıdır. Dahası, AB, 2018'deki FDI girişlerinin yarısını temsil ederek Kazakistan'daki önde gelen yabancı yatırımcı olmuştur (EEAS, 2023).

Ekonomik bağlar açısından işbirliği öncelikle yatırım ve ticaretin çeşitlendirilmesine odaklanmaktadır (Konopelko, 2017).

Kazakistan'ın liderliği, "Beş Kurumsal Reform" girişiminin gösterdiği gibi, bir Avrupalılaşma modeline doğru ilerliyor. Avrupa Konseyi'ne göre, Mart 2022'de Versay Deklarasyonu'nun kabul edilmesinin ardından, AB üye ülkeleri Rus enerjisine olan bağımlılıklarını hızla azaltmayı kabul etti.

Birçok akademisyen, Orta Asya ile AB arasındaki ilişkinin öncelikle enerji sektöründeki ortak çıkarlar tarafından yönlendirildiği konusunda hemfikirdir. Rusya ile Ukrayna arasındaki devam eden savaş bağlamında bile, AB-Kazakistan ortaklığı Trans-Hazar Uluslararası Taşıma Rotası (TITR) ve AB'nin Küresel Geçit girişimi aracılığıyla enerji iş birliğine odaklanmaya devam etmektedir.

Ukrayna'daki savaşın başlangıcından bu yana AB, enerji sektöründe bağları güçlendirme isteğini defalarca dile getirdi. Ekim 2022'de düzenlenen 20. AB-Kazakistan İşbirliği Konseyi toplantısında AB, Kazakistan'ın Avrupa enerji güvenliğine katkısını kabul etti ve yenilenebilir enerjinin geliştirilmesini destekledi.

Hem Avrupa hem de Kazakistan yalnızca enerji konusunda değil, aynı zamanda daha geniş bölgede barış ve güvenliği teşvik etme konusunda da iş birliği yapmayı hedefliyor. Bu nedenle, Orta Asya'da güvenlik, istikrar ve refah da gündemin üst sıralarında yer alıyor (Kembayev, 2021).

Bölgede Çin ve Rusya gibi diğer büyük güçlerin varlığı da AB'yi ortaklık çabalarını hızlandırmaya itiyor.

Kazakistan ile AB arasındaki ekonomik iş birliği, AB'nin hem Kazakistan'ın önde gelen ticaret ve yatırım ortağı olması göz önüne alındığında, ikincisinin ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Geliştirilmiş Ortaklık ve İş Birliği Anlaşması (EPCA), 2020'den bugüne ekonomik faaliyetin önemli bir göstergesi olabilir.

Ayrıca, işgalden bu yana yeşil ekonomiye geçiş AB'nin en önemli önceliklerinden biri haline geldi. Sürdürülebilir ham maddeler, pil değer zincirleri ve yenilenebilir hidrojende stratejik ortaklıklar hakkında bir Mutabakat Muhtırası (MoU), ham maddeleri daha iyi yönetmek için Kasım 2022'de imzalandı. Bu, yenilenebilir hidrojen ve pil değer zincirleri aracılığıyla enerji sektörünü dönüştürmeyi amaçlamaktadır (EEAS, 2023). Lityum, kobalt ve polisilikon gibi kritik ham maddeler için sürdürülebilir bir pazarın geliştirilmesi, yeşil enerji teknolojilerinin ilerlemesini hızlandırır. Bu nedenle Kazakistan, AB için sadece önemli bir ortak değil, aynı zamanda güvenilir ve kritik bir ortaktır.

Avrupa Birliği ile Kazakistan arasındaki iş birliği ekonomik bağların ötesine geçiyor. Bu bölüm, Rusya-Ukrayna savaşının patlak vermesinden önce ve sonra demokratikleşme ve kalkınma çabalarını inceliyor. Eğitim, AB ve Kazak liderlerinin diplomatik ziyaretleri, iklim girişimleri, insan hakları, yolsuzluk sorunları, adalet ve içişleri gibi temel temaları kapsıyor.

2021 yılı, Orta Asya'da, özellikle Kazakistan'da, bölgesel kalkınmaya odaklanarak demokratikleşmede önemli bir ilerleme dönemini işaret etti. Örneğin, 2-3 Aralık tarihlerinde Kazakistan'da tekrar eden bir İnsan Hakları Diyaloğu ve Adalet ve İçişleri Alt Komitesi düzenlendi. Diyalog sırasında, Başkan Tokayev'in insan hakları ve bunların uygulanmasıyla ilgili reformları tartışıldı. Adalet ve İçişleri Alt Komitesi, Kazakistan'ın idari ve ceza adalet sistemlerini iyileştirmek için aldığı önlemleri sundu. Bunlar arasında kalifiye avukat sayısını artırmak ve sakinler için dijital hizmetleri geliştirmek yer alıyordu.

Ayrıca, kritik bir konu olan ölüm cezası ele alındı. Kazakistan, Ocak 2021'de Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme'nin İkinci İhtiyari Protokolü'nün onaylandığını duyurarak, bu cezanın kaldırılmasına doğru ilk adımı attı. İnsan haklarının korunması AB için her zaman bir öncelik olmuştur ve Kazakistan'ın demokratikleşmesi onu Avrupa Birliği'ne daha da yakınlaştırmaktadır.

Son iki yılda Kazakistan giderek AB'nin ayrıcalıklı bir ortağı haline geldi. 21-25 Ağustos 2023 tarihleri ​​arasında AB Dışişleri Komitesi'nden bir heyet Kazakistan ve Kırgızistan'ı ziyaret ederek AB'nin bölgeye olan artan ilgisini gösterdi.

Kazakistan ile AB arasındaki ekonomik alışverişler önemli ölçüde iyileşiyor. Özellikle enerji ilişkilerine odaklanarak, AB Kazak petrolünün ana ithalatçısıdır ve toplam ihracatın %70'ini alır ve AB'nin toplam petrol ithalatının %6'sını oluşturur. Kazakistan, OPEC dışı ülkeler arasında üçüncü büyük petrol tedarikçisidir. 2022'de AB ile Kazakistan arasındaki ticaret, bir önceki yıla kıyasla %74'lük çarpıcı bir artışla 40,2 milyar avroya ulaştı. AB'nin Kazakistan'a ihracatı %89 artarak 10,4 milyar avroya yükselirken, Kazakistan'dan ithalat %70 artarak 29,8 milyar avroya ulaştı. Mineral ürünler (petrol ve gaz), Kazakların AB'ye ihracatının %88'ini oluşturuyordu ve 2022'de değeri 26 milyar avroydu.

Kazakistan, Alman ekonomi politikası açısından Orta Asya'daki tartışmasız en önemli ortaktır. Dünyanın dokuzuncu büyük ülkesinin kaynakları, yabancı yatırımlara olan güçlü talebi ve nüfusunun nispeten yüksek satın alma gücü, Kazakistan'ı eski Sovyet cumhuriyetleri arasında Federal Cumhuriyet'in en büyük ticaret ortaklarından biri yapmaktadır. Her şeyden önce, hammaddelerin en büyük küresel tüketicilerinden biri olan Almanya, bu alanda ikili işbirliği yoluyla doğal kaynaklara erişimi güvence altına alma konusunda stratejik bir çıkara sahiptir. Kazakistan, 2023 yılında Almanya'ya 8,5 milyon ton petrol ihraç etti ve bu, Ukrayna savaşından önce 6,5 milyon tona kıyasla Almanya'nın petrol ithalatının %11,7'sini oluşturdu. Alman Federal İstatistik Ofisi'ne göre Kazakistan, Norveç ve Amerika Birleşik Devletleri'nden sonra Almanya'nın üçüncü büyük petrol tedarikçisi haline geldi. Ulusal ajans "Kazakh Invest"e göre, Alman yatırımları Kazakistan'da 2022'ye kıyasla %64 arttı.

Ticaretin ötesinde, her iki taraf da birbirlerinin enerji endüstrilerinde varlıklara sahiptir. Örneğin, ulusal şirket KazMunayGas, Balkanlar ve Doğu Ortaklığı ülkelerinde önemli sayıda Avrupa varlığına sahiptir. AB ve Kazakistan, enerji güvenliklerini sağlamak için çok sayıda anlaşma imzalamıştır. En bilineni, 2006 yılında imzalanan enerji sektöründe işbirliğine ilişkin Mutabakat Muhtırası'dır. Kazakistan, AB'nin toplam uranyum tüketiminin beşte birini tedarik ederek onu nükleer malzemelerin en büyük tedarikçisi yapmaktadır. Ek olarak, EU4Energy programı, Kazakistan'a rekabetçi enerji piyasalarını, yenilenebilir enerjiyi ve enerji kullanımını optimize etmeyi teşvik etme konusunda teknik destek sağlar.

Yenilenebilir ve sürdürülebilir bir enerji modeline yönelik artan küresel ilgi, Kazakistan ve AB'yi birbirine yakınlaştırdı. 2022'den bu yana Kazakistan-AB iş birliği, örneğin "Avrupa Birliği - Su, Çevre ve İklim Değişikliği için Orta Asya" (WECOOP) programı kapsamında sürdürülebilir enerjinin karşılıklı geliştirilmesi için eylemler başlatmaya odaklandı. Bu program, devletleri Avrupa çevre standartlarına uymaya teşvik ediyor ve bölgedeki sera gazı emisyonlarının izlenmesi ve ölçülmesini finanse ediyor. Ayrıca, Cumhurbaşkanı Tokayev Aralık 2020'de BM İklim Zirvesi'nde 2060 yılına kadar karbon nötrlüğüne ulaşma hedefini duyurdu. Ülke, 2030 yılına kadar elektriğinin %30'unu yenilenebilir kaynaklardan üretmeyi hedefliyor ve 2050 yılına kadar %50 gibi iddialı bir hedef belirliyor. Şu anda Kazakistan'ın elektriğinin yalnızca %3'ünün yenilenebilir kaynaklardan geldiğini belirtmek önemlidir. Orta Asya ülkelerinin enerji hedefleriyle uyumlu hale gelerek AB, yalnızca iklim değişikliğine karşı küresel bir çabaya katkıda bulunmakla kalmıyor, aynı zamanda karşılıklı olarak faydalı sürdürülebilir iş birliğini de pekiştiriyor.

Kazakistan Başbakanı Alikhan Smailov ve Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen, Kasım 2022'de Mısır'daki COP27 sırasında Sürdürülebilir Hammadde Değer Zincirleri, Piller ve Yenilenebilir Hidrojen Stratejik Ortaklığı'nı imzaladıklarında, bu iki taraf arasındaki enerji ilişkilerinde bir dönüm noktası oldu. Mevcut jeopolitik çalkantılar karşısında, bu girişim, karbonsuzlaştırma ve yeşil ve dijital geçişler için gerekli kritik ham maddelerin Avrupa tedarikini iyileştirmeye yönelik ilk adımı temsil ediyor. Bu malzemeler arasında piller için polisilikon (yarı iletkenler), lityum ve kobalt ile rüzgar türbinlerinde kullanılan kalıcı mıknatıslar yer alıyor.

Haziran 2023'te bu ortaklığın ardından Tau-Ken Samruk (TKS) ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Astana'daki Madencilik ve Metalurji Kongresi sırasında Avrupa Komisyonu'nun Yeşil Mutabakat Başkan Yardımcısı'nın huzurunda bir mutabakat zaptı imzaladı. Haziran 2022'de Stratejik Ortaklık başlatıldığında AB ayrıca Orta Asya'da Sürdürülebilir Enerji Bağlantısı (SECCA) adlı yeni bir proje sundu. Bu girişim, yatırımları, enerji verimliliğini, alternatif enerji kaynaklarında uzmanlığı ve yenilenebilir bir enerji sistemine geçiş için politikaların güçlendirilmesini teşvik etmeyi amaçlıyor.

Haziran 2023'te Kazakistan, yeşil ve dijital geçişler de dahil olmak üzere üç önceliğin ele alındığı ikinci AB-Orta Asya Ekonomik Forumu'na katıldı. Tüm devletler daha sonra küresel ısınmanın sonuçlarını ve alternatif enerjiye yatırım ve sürdürülebilir kaynaklardan elektrik ticaretinin teşviki gibi iddialı politikalara olan ihtiyacı kabul etti. Taraflar ayrıca, Orta Asya ülkelerinin güneş, rüzgar ve hidroelektrik gibi alternatif enerjilerin potansiyelinden tam olarak yararlanmasına yardımcı olan Su, Enerji ve İklim Değişikliği konusunda Team Europe Bölgesel Girişimi'ne olan desteklerini yeniden teyit ettiler.

Kazakistan, Fransa, Almanya ve İtalya gibi büyük Avrupa güçleri için önemli bir ortaktır. Başkan Tokayev'in Ocak 2024'te İtalya'ya yaptığı ziyaret, İtalyan şirketlerini Kazakistan'a kritik hammaddeler, yenilenebilir enerjiler ve hidrokarbonlar alanlarında yatırım yapmaya davet ettiği önemli bir olaydı. 2023'te iki ülke arasındaki ticaret yaklaşık 12 milyar dolara ulaştı ve Kazakistan'ın İtalya'ya ihracatının yaklaşık %95'i ham petrol oldu ve İtalya'yı Kazak petrolünün en büyük Avrupa ithalatçısı yaptı.

İki devlet arasındaki ekonomik iş birliği basit ticaretin ötesine geçer ve altyapıyı da içerir. Örneğin, KazMunayGas ve İtalyan şirketi ENI, yerel KMG tesislerine tedarik sağlamak amacıyla Zhanaozen şehrinde hibrit (güneş ve rüzgar) enerji santrali inşa etmek için bir anlaşma imzaladı.

Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, 4-5 Kasım 2024 tarihlerinde Fransa'ya resmi bir ziyarette bulundu ve burada Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve üst düzey iş liderleriyle bir araya geldi. Hızla değişen jeopolitik bağlamda, bu ziyaret (iki yıl içinde ikincisi) en etkili AB üye devletlerinden biri olan Fransa ile stratejik ortaklığın derinleşmesini yansıtıyor.

Çözüm

Kazakistan, Avrupa Birliği için çekici bir ortak olmaya devam ediyor. AB, stratejik hedeflerini ilerletmek için gelişmiş bölgesel dinamikler üzerine inşa ederek Orta Asya devletleriyle etkileşimini güçlendirmek ve daha yakın bağlar kurmak için önemli bir fırsata sahip. AB, Orta Asya ülkeleri arasındaki karşılıklı bağımlılıklar nedeniyle artan işbirliğine duyulan ihtiyacı vurgulamaya devam ediyor. Bu amaçla, bölgesel işbirliğini ve entegrasyonu teşvik etmek için 2021-2024 dönemi için 140 milyon avro ayırdı. Bu önemli zirve, Türkmenistan gibi Hazar Denizi ile sınırı olan Kazakistan'ın da aralarında bulunduğu Avrupa ve Orta Asya arasındaki ikili ilişkilerin nasıl artacağını gösteriyor. AB, tedarik kaynaklarını çeşitlendirmeyi ve özellikle Kazakistan'da güneş ve rüzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi için teknolojik ve uzmanlık desteği sağlamayı hedefliyor. Kazakistan ve Türkmenistan, bu projeler için potansiyel ortaklar olarak kabul ediliyor. AB, Rusya'ya olan enerji bağımlılığını azaltmayı ve petrol ve gaz sektöründe Kazakistan ve Türkmenistan ile etkileşimini artırmayı hedefliyor. Ukrayna'nın işgalinden bu yana Kazakistan, Rus olmayan rotalar üzerinden petrol ihracatını artırdı. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı, Kazak petrolünün Avrupa'ya ihraç edilmesinde önemli bir kanal haline geldi. 2023'ün ikinci çeyreğinde, bu rota üzerinden yapılan petrol ihracatı, birinci çeyrekteki 19.200 tondan ikinci çeyrekteki 347.100 tona çıkarak on sekiz katına çıktı. AB, Kazakistan ile güçlü bir ekonomik karşılıklı bağımlılığı sürdürüyor.