Yıldız Teknik Üniversitesi’nde düzenlenen “Dil Teknolojileri ve Doğal Dil İşleme” temalı konferansta, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Bilgi Teknolojileri Enstitüsü’ne bağlı Elektronik Akademi birimi tarafından geliştirilen önemli bir proje tanıtıldı.

SUFİ (Sözlerin Evrensel Fonksiyonellikle İşlenmesi) adlı proje kapsamında, Azerbaycan Türkçesinin morfolojik yapısını analiz edebilen üç boyutlu bir algoritma geliştirildi.

Proje, felsefe doktoru Fariz İmranov ve kıdemli uzman Aida Tağıyeva’nın liderliğinde yürütüldü.

Sunumda, Azerbaycan Türkçesinin yapısal özelliklerini dikkate alarak geliştirilen matematiksel model ve yazılım sistemi katılımcılarla paylaşıldı.

Aglutinatif (yani eklemeli) bir dil olan Azerbaycan Türkçesinde, kelimelere art arda getirilen ekler sayesinde yeni anlamlar ve dil bilgisel formlar oluşturulabiliyor. Geliştirilen bu sistem, söz konusu eklemeli yapının bilgisayar ortamında detaylı şekilde analiz edilmesini mümkün kılıyor.

Üç Boyutlu Morfolojik Yapı

Model, dilsel yapıyı üç temel boyutta inceliyor:

1. Birinci Boyut: Kelimenin ait olduğu söz türü (örneğin, isim, fiil, sıfat)

2. İkinci Boyut: Dil bilgisel ve anlamsal niteliklerin ayrıştırılması (örneğin çoğul, hâl, iyelik gibi kategoriler)

3. Üçüncü Boyut: Eklerin yapısal ve ses uyumuna göre kelimeye eklenmesi (örneğin ünlü ve ünsüz uyumu kurallarına göre)

Uygulama ve Sonuçlar

Python programlama dili kullanılarak geliştirilen bu sistemde, yaklaşık 2500 temel ismin morfolojik biçimleri oluşturuldu. Sistem sayesinde:

Her ismin çoğul hâli ve altı farklı hâl ekiyle şekillenmiş versiyonu üretildi.

Altı farklı şahsa ait iyelik ekleriyle kelimeler yapılandırıldı.

Yüklem biçimleri (şahıs ekiyle fiil çekimleri) analiz edildi.

Bu süreçte oluşturulan veriler, sınıflandırılmış Excel tabloları aracılığıyla sunularak dilin bilgisayarla işlenmesine açık hâle getirildi.

Otomatikleştirilen bu model, sadece dilin yapısal analizi için değil, aynı zamanda çeşitli dil teknolojilerinde kullanılabilecek veri tabanları üretmek için de önemli bir kaynak sağlıyor.

Projenin mevcut aşaması yalnızca temel isimler üzerinde odaklanmış olsa da, ekip önümüzdeki süreçte fiiller, birleşik yapılar ve diğer söz türlerini de bu sisteme entegre etmeyi planlıyor.

Çalışmanın, hem akademik hem de teknolojik alanlarda Türk dillerine yönelik dijital içerik üretimi açısından önemli bir örnek olması bekleniyor.

Bu yenilikçi yaklaşım, yalnızca Azerbaycan Türkçesi için değil, tüm eklemeli dillerin işlenmesinde yeni bir kapı aralayabilir…

Yazı: Ülker Fermankızı